هدف: هدف این پژوهش، بررسی اثربخشی شناخت درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی بر افزایش کیفیت زندگی نوجوانان دختر با علایم افسردگی بود.

روش: طرح این پژوهش نیمه­آزمایشی از نوع پیش­آزمون ـ پس­آزمون با گروه کنترل بود. از میان دانش­آموزان دختر مقطع دبیرستان، به روش نمونه­گیری تصادفی، 40 دانش­آموز به صورت در دسترس انتخاب شدند. سپس به صورت تصادفی در دو گروه آزمایش (20) و کنترل (20) جای گرفتند. ابزار به کار رفته در این پژوهش، مقیاس افسردگی بک و مقیاس کیفیت زندگی بود. مداخله آموزش مهارت­های ارتباطی طی 8 جلسه و هر جلسه 2 ساعته برای گروه آزمایش ارائه شد. داده­های به دست آمده با استفاده از آزمون آماری تحلیل کوواریانس مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.

یافته­‌ها: نتایج نشان داد که تفاوت بین میانگین نمرات پیش­آزمون و پس­آزمون گروه آزمایش، پس از کنترل تفاوت­های اولیه در پیش­آزمون، معنادار بوده است (01/0P<).

بحث و نتیجه­گیری: آموزش های شناخت درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی (MBCT) بر افزایش کیفیت زندگی نوجوانان دختر با علایم افسردگی موثر است. با توجه به نتایج، به روان­شناسان و روان درمان­گران در مدارس و مراکز مشاوره و درمان پیشنهاد می­گردد که از شناخت درمانی مبتنی بر ذهن­آگاهی به عنوان یک روش مداخله­ای در جهت پیشگیری مشکلات نوجوانان با علایم افسردگی به خصوص نوجوانان دختر استفاده شود.

مقدمه: افسردگی در حال حاضر جدی­ترین بیماری قرن تلقی شده و به گزارش دانشگاه هاروارد تا سال 2020 در رتبه اول یا دوم بیماری های شایع قرار می گیرد (آندریا، 2004). فرد دارای علایم افسردگی، به نشخوار فکری در مورد مسائل منفی می­پردازد و اکثر اوقات احساس‌هایی مثل ملال، تحریک­پذیری و خشم را تجربه می­کند، در حالی که برای خود متأسف و غصه­دار است و به گرفتن اطمینان­خاطر از دیگران شدیداً نیازمند می باشد (کاویانی، حاتمی و شفیع آبادی، 1387). افسردگی در تمام گروه­های سنی مشاهده می­شود، اما در 50 درصد موارد در دوره نوجوانانی شروع می شود (کاپلان و سادوک، 2001). از جمله متغیرهایی که می تواند تحت­‌الشعاع اختلال افسردگی قرار بگیرد، کیفیت زندگی است. بعضی از محققین معتقدند تنها در صورتی که تواماً چندین بعد از سلامتی سنجیده شود می توان آن را کیفیت زندگی نامید. عده­­ای نیز بر این باورند که یک تعریف واحد که در تمام مراحل یک بیماری یا در جوامع مختلف کاربرد داشته باشد برای این مفهوم وجود ندارد. اغلب دانشمندان توافق دارند که مفهوم کیفیت زندگی همواره پنج بعد دارد: 1- جسمانی، 2- روانی، 3- اجتماعی، 4- روحی و 5- علائم مربوط به بیماری یا تغییرات مربوط به درمان. ذهن­آگاهی به معنی توجه کردن ویژه، هدفمند، در زمان کنونی و خالی از پیش داوری و قضاوت است (سگال، ویلیامز و تیزدل، 2002). در ذهن­آگاهی، فرد در هر لحظه از شیوه ذهنی آگاه می شود و مهارت­های شناسایی شیوه­های مفیدتر را فرا می­گیرد. برای ذهن، دو شیوه اصلی در نظر گرفته می­شود: یکی  «انجام دادن» و دیگری «بودن» می شود. همچنین، در ذهن­آگاهی فرا می­گیریم که ذهن را از یک شیوه به سوی شیوه دیگر حرکت دهیم (سگال و همکاران، 2002). شناخت درمانی مبتنی بر ذهن­آگاهی شامل انواع مراقبه، یوگا، آموزش مقدماتی درباره­ی افسردگی و چند تمرین شناخت درمانی است که ارتباط بین خلق، افکار،  احساس و حس­های بدنی را نشان می­دهد. تمامی این تمرین­ها، به نوعی توجه به موقعیتهای بدنی و پیرامون میسر می سازد و پردازش­های خودکار «لحظه حاضر» را در عوامل افسردگی­زا کاهش می­دهد (کاویانی، جواهری و بحیرایی، 1387).

روش:در این پژوهش از طرح نیمه­آزمایش از نوع پیش­آزمون – پس­آزمون با گروه کنترل استفاده شد. جامعه آماری شامل کلیه دانش­آموزان دختر با علایم افسردگی مقطع دبیرستان شهرستان بابل در سال تحصیلی 93-1392 بود. از این تعداد، 40 دانش­آموز به صورت نمونه­گیری در دسترس انتخاب و به صورت تصادفی در دو گروه آزمایش و کنترل جای گرفتند. به منظور جمع­آوری اطلاعات در این پژوهش از مقیاس افسردگی بک و مقیاس کیفیت زندگی استفاده شد. روش اجرا به این ترتیب بود که پیش از اجرای مداخله شناخت درمانی، با استفاده از مقیاس کیفیت زندگی در مورد گروه­های آزمایش و کنترل پیش­آزمون انجام شد. سپس مداخله شناخت درمانی مبتنی بر ذهن­آگاهی، طی 8 جلسه و هر جلسه 2 ساعته، روی گروه آزمایش اجرا شد. پس از 2 ماه، دوباره مقیاس کیفیت زندگی(پس آزمون) توسط همان آزمودنی­ها تکمیل شدند. پس از کدگذاری متغیر و نمره­گذاری مقیاس­ها، داده­ها با استفاده از آزمون تحلیل کوواریانس مورد تجزیه و تحلیل آماری قرار گرفت.

یافته ها: نتایج تحلیل کوواریانس با توجه به معنی­داری 16/28F=  و سطح معنی­داری 008/0 نشان می­دهد که همبستگی متغیر هم­پراش و مستقل رعایت شده است و با توجه به معنی داری  9/3F=  و سطح معنی­داری 01/0 مداخله شناخت درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی باعث افزایش معنادار کیفیت زندگی در نوجوانان دختر با علایم افسردگی شده است.

بحث و نتیجه­‌گیری: نتایج این پژوهش مطابق نظریه­های حوزه شناختی بک و پژوهش­های پیشین مثل پژوهش­های راس و رابینز (2004)، تیزدیل، سگال و ویلیامز (1995)، کارسلسون، اسپکتا، پاتل و گودی (2003) و  کاویانی و همکاران (1387) می باشد. در تبیین یافته­های این پژوهش می­توان بیان کرد که تمرين­هاي مداخله شناخت درمانی مبتنی بر ذهن­آگاهی با افزایش آگاهي افراد نسبت به لحظه حال، از طريق فنوني مثل توجه به تنفس و بدن، و معطوف كردن آگاهي به اينجا و اكنون، بر نظام شناختي و پردازش اطلاعات اثر دارد. لذا با توجه به مؤثر واقع شدن اين نوع آموزش و با در نظر گرفتن سودمندي­هاي اين روش در زمينه درمان افسردگي و افزايش كيفيت زندگي، به كارگيري اين روش به مشاوران و روان درمان­گران توصيه مي­شود.

واژگان کلیدی: شناخت درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی، کیفیت زندگی، نوجوانان دختر، علایم افسردگی.

احمد آرامون؛ کارشناس ­ارشد روانشناسی تربیتی، دانشگاه علامه طباطبایی

حسین تقی­زاده؛ کارشناس ­ارشد روانشناسی کودکان استثنایی، دانشگاه تهران

یعقوب قارلقی؛ کارشناس ارشد علوم تربیتی، دانشگاه علامه طباطبایی

حمید زندیه؛ کارشناس ارشد علوم تربیتی، دانشگاه علامه طباطبایی

 ارائه شده در نخستین کنگره سراسری روان شناسی کودک و نوجوان