اهمیت تربیت کودکان، بر همگان واضح است. این روزها والدین وسواس بیشتری نسبت به تربیت فرزندان خود به خرج می‌دهند. قطعا این سخن را بسیار شنیده‌ایم که شخصیت افراد در کودکی آن‌ها شکل گرفته و خانواده، مهم‌ترین رکن جامعه‌ است که ریشه‌های زندگی کودک، از آن نشئت می‌گیرد. کسانی که در کودکی محیطی منفی و آسیب‌زا را تجربه می‌کنند، در آینده رفتار والدین خود را هنگام تعامل با فرزندان خویش تقلید خواهند کرد.

   روان‌شناسان و مشاوران زیادی با صورت‌بندی نظریه‌های مختلف در زمینه تربیت کودکان و فرزندپروری، سعی کرده‌اند بهترین روش‌های تربیت کودکان را به والدین ارائه دهند تا مراقبان بتوانند با کودکان خود ارتباط برقرار کرده و آن‌ها را اجتماعی بار آورند. در این نوشتار، درصدد آن هستیم تا با مفهوم فرزندپروری آشنا شده و در ادامه با توصیف انواع سبک‌های فرزندپروری، به شرح ویژگی و روش‌های آن‌ها می‌پردازیم

ریحانه راثی

دانشجوی کارشناسی روان‌شناسی دانشگاه شهید بهشتی تهران

.فرزندپروری چیست؟

   شيوه‌هاي فرزندپروری، روش‌هايي هستند كه والدين براي تربيت فرزندان خود به كار مي‌گيرند و بيانگر نگرش‌هايي هستند كه آن‌ها نسبت به فرزندان خود دارند؛ همچنين شامل معيارها و قوانيني می‌شوند كه براي فرزندان خويش وضع مي‌كنند. به عبارت دیگر، شیوه مورد استفاده والدین برای ایجاد ارتباط با فرزند و آموختن ارزش‌ها و هنجارهای جامعه، «فرزندپروری» نامیده می‌شود. خانواده و شیوه‌های فرزندپروری، از مهم‌ترین عوامل در رشد روانی- اجتماعی فرزندان هستند. در عين حال، رفتارهاي فرزندپروري به واسطه فرهنگ، نژاد و گروه‌هاي اقتصادي تغيير مي‌كنند.

   نکته حائز توجه این است که آموزش و آگاهی دادن به والدین، بیشترین تاثیر را در بهبود روابط والد- فرزندی داشته‌اند. زیرا فرزندپروری، یک رفتار فردی خاص نیست؛ بلکه مجموعه مهارت‌هایی است که کاملا تحت تاثیر نگرش، آموزش و تمرین است. آموزش والد خوب بودن، حل تعارض بدون استفاده از پرخاشگری کلامی و آگاهی از شیوه‌های صحیح تربیتی، برطرف شدن مشکلات رفتاری والدین و در نهایت رفع ضعف در مهارت‌های فرزندپروری، لازم و ضروری است.

نظریه بامریند

   دایانا بامریند (۱۹۷۱) در حوزه سبک‌های فرزندپروری نظریه‌ای را ارائه داد که در آن به سه سبک مختلف فرزندپروری اشاره می‌کند. چندین سال بعد، در دهه ۱۹۸۰، از سبک چهارم نیز سخن گفت که این چهار نوع سبک، بر اساس دو بعد کنترل والدین و صمیمیت و محبت والدین دسته‌بندی می‌شوند:

۱) سبک مستبدانه (کنترل زیاد، محبت کم)

۲) سبک سهل‌گیرانه (کنترل کم، محبت زیاد)

۳) سبک طردکننده (کنترل کم، محبت کم)

۴) سبک مقتدرانه (کنترل زیاد، محبت زیاد)

انواع سبک‌های فرزندپروری

سبک مستبدانه

   والدین دارای سبک فرزندپروری مستبدانه، بیش از حد بر قوانین و انضباط تاکید دارند و ارتباط راحتی با کودکان خود برقرار نمی‌کنند. وقتی فرزندانشان از این قوانین سرپیچی کرده و دلیل قوانین سفت و سخت را می‌پرسند، اغلب با جمله «همینی که من میگم!» مواجه می‌شوند. به همین دلیل، این نوع والدین کنترل بالایی را بر کودک اعمال کرده و نمی‌توانند نیاز کودک به احترام متقابل، برابری و آزادی را در رابطه‌شان رفع کنند.

   والدینِ با این نوع سبک فرزندپروری، اهمیت زیادی به احساسات و هیجانات کودک خود ندارند و همین امر سبب می‌شود تا صمیمیت و محبت در رابطه والد-کودک، به مرور از بین برود. هم‌چنین این والدین به دلیل تاکید شدید بر پایبندی به قوانین، تنبیه و سرزنش کودکان را حتی برای کوچک‌ترین امور جایز شمرده و مدام کودک را تنبیه می‌کنند. این نوع والدین، انتظارات بالایی از کودکان خود دارند و نسبت به نظر فرزندان خود، بی‌توجهی کرده و اجازه دخالت به آنان نمی‌دهند.

فرزندان با سبک فرزندپروری مستبدانه

• گوشه‌گیر و انزوا طلب
• کمبود اعتماد به نفس کودک
• پرخاشگر
• افسرده
• فقدان خلاقیت
• فقدان کنجکاوی
• ضعف در تصمیم‌گیری

سبک سهل‌گیرانه

   والدین با این نوع سبک فرزندپروری، محبت زیادی به فرزندان خود دارند و کنترلی بر کودکان خود اعمال نمی‌کنند. این والدین کودکان را آزاد می‌گذارند تا هر کاری که دوست داشتند، انجام دهند. آن‌ها هدایت و جهت‌دهی بسیار کمی را اعمال می‌کنند و در امور فرزندانشان دخالتی ندارند؛ مگر اینکه مشکلی جدی برایشان به وجود بیاید. آن‌ها والدین ملایم و مداراجویی هستند و بیشتر سعی می‌کنند که دوست کودک خود باشند تا والد او. هم‌چنین از آن‌ها به عنوان والدین بخشنده‌ای یاد می‌شود که با اصرار و خواهش‌های کودک، محدودیت‌هایش را برداشته و با جمله معروف «بچه است دیگر!»، او را به راحتی می‌بخشند.

   این والدین، قوانینی وضع نمی‌کنند اما در صورت وضع کردن، به آنان بی‌توجه اند و تداومی در اجرای قوانین ندارند؛ آن‌ها خواسته‌های کودک را به آسانی می‌پذیرند و با او مخالفت زیادی نمی‌کنند. این نوع والدین به مشکلات فرزندانشان گوش می‌دهند اما برای اصلاح رفتار آن‌ها تلاشی نمی‌کنند.

فرزندان با سبک فرزندپروری سهل‌گیرانه

• هوش هیجانی پایین
• مهارت‌های اجتماعی ضعیف
• پرخاشگری کودک
• اعتماد به نفس پایین کودک
• پیشرفت تحصیلی کم
• عدم انتقادپذیری
• عدم همدلی با دیگران
• خود برتر بینی

سبک طردکننده

   این گروه از والدین، خود را چندان درگیر کودک نمی‌کنند و کاری به کار فرزند خود ندارند. آن‌ها زمان زیادی برای فرزندان خود صرف نمی‌کنند و نسبت به آنان بی‌توجه اند. والدین با این سبک، اطلاعات کمی از وضعیت درسی، جسمانی، تربیتی و دوستان و اطرافیان کودک خود دارند و تمایل دارند کودک خود به خود بزرگ شده و تربیت شود. این والدین، قوانین تربیتی وضع نمی‌کنند و نسبت به رشد کودک خود آگاه نیستند. روابط این نوع والدین با فرزندانشان محدود بوده و به مسائل مالی و کاری خلاصه می‌شود.

فرزندان با سبک فرزندپروری طردکننده

• استرس و اضطراب شدید
• گوشه‌گیری
• وابسته به افراد دیگر
• افزایش خطر سوء مصرف مواد
• بزهکاری
• پایین بودن عزت‌نفس کودک
• شادی کمتر
• احساس شایستگی کمتر نسبت به همسالان

سبک مقتدرانه

   والدین با سبک فرزندپروری اقتدارگرا، برای ایجاد و حفظ یک رابطه مثبت با کودک خود تلاش می‌کنند. آن‌ها معتقد به وضع قانون و اجرای آن هستند اما برخلاف سبک مستبدانه، دلایل منطقی این قوانین را به زبان کودک برای او شرح می‌دهند. این نوع والدین برای احساسات و هیجانات کودکشان، ارزش قائل‌اند و خود را مراقبت‌کننده و حامی فرزندانشان می‌دانند. آن‌ها از سیستم پاداش و تشویق استفاده کرده و وقت و انرژی زیادی را برای جلوگیری از مشکلات رفتاری کودکشان صرف می‌کنند.

فرزندان با سبک فرزندپروری مقتدرانه

• مسئولیت‌پذیر
• سبک دلبستگی کودک از نوع ایمن
• همدلی و مهربانی
• متکی به خود
• مقبولیت اجتماعی
• موفقیت تحصیلی
• دارای سلامت روان
• درگیری کمتر با سوء مصرف مواد و بزهکاری
• تسلیم ناپذیری

تفاوت‌های فرهنگی در فرزندپروری

   فرهنگ بر شیوه‌های تربیت کودک تاثیر می‌گذارد. نوع سبک فرزندپروری که توسط والدین به کار برده می‌شود، اغلب با پیشینه فرهنگی و تربیت آن‌ها تعیین می‌شود.

   مانند بسیاری از جنبه‌های دیگر رفتار و فرآیندهای اجتماعی شدن انسان، سبک‌ها و باورهای فرزندپروری نیز تحت تاثیر عوامل اجتماعی و فرهنگی قرار دارند. فرهنگ به ساختن سبک‌های فرزندپروری کمک می‌کند و با تاثیرگذاشتن بر شناخت والدین که به نوبه خود شیوه‌های فرزندپروری را شکل می‌دهد، حفظ و منتقل می‌شود (بورنشتاین، ۲۰۱۲).

   ایالات متحده آمریکا و اروپا، نمونه‌هایی از فرهنگ‌های مستقل و فردگرا هستند که در آن‌ها بر اهداف شخصی تاکید می‌شود؛ درحالی‌که در فرهنگ‌های وابسته و جمع‌گرا مانند آسیا، تاکید بر خانواده و اهداف مشترک بیش از نیازهای فردی است. بنابراین، شیوه‌های فرزندپروری در فرهنگ‌های غربی، ابراز خود، استقلال، رقابت‌پذیری و خودکفایی را ارتقا می‌دهند؛ درحالی‌که والدین در فرهنگ‌های آسیایی بیشتر بر اطاعت، هم‌نوایی، احترام به بزرگ‌ترها و وابستگی متقابل اجتماعی تاکید می‌کنند (کلر و اتو، ۲۰۰۹).

   نگرش‌های استبدادی که شامل اطاعت، اقتدار و سخت‌گیری‌اند، بیشتر در جوامع آسیایی به کار برده می‌شوند که به نفع سبک فرزندپروری مستبدانه کار می‌کنند و والدین عموما رفتارهای تبعی و وابسته به یکدیگر را در فرزندان خود پرورش می‌دهند (موسوی، لو و هاشم، ۲۰۱۶)؛ درحالی‌که در فرهنگ‌های غربی، رابطه والد و کودک دموکراتیک است. بنابراین کودکان باید بتوانند مستقل فکر کنند، عقاید خود را بیان کنند و آزادانه رفتار کنند. از این رو، والدین در کشورهای غربی، بیشتر از سبک‌های فرزندپروری مقتدرانه استفاده می‌کنند که رفتار فردی و مستقل را در فرزندانشان پرورش می‌دهند. در نتیجه هنجارهای فرهنگی متنوع، تاثیر سبک‌های فرزندپروری بر پیامدهای رشدی کودکان نیز در میان گروه‌های فرهنگی متفاوت است.

سخن آخر

   از انواع سبک‌های فرزندپروری در روان‌شناسی، بهترین نوع آن که بروز خشونت، مصرف مواد مخدر و رفتارهای جنسی ناسالم در فرزندان کمتر دیده می‌شود، همین سبک قاطع و مهربان والدین است. برای مثال شما به عنوان والد می‌دانید که فرزند هشت ساله شما با اینکه درس خوانده، ولی نمره کمی در درس املا گرفته است. اول سعی می‌کنید او را به خاطر درس خواندن تشویق کنید؛ سپس به کمک فرزندتان ایراد نحوه درس خواندن او را می‌یابید.

   سبک تربیتی والدین، یک عامل مهم پیش‌بینی‌کننده سوء رفتار با کودکان است و هم‌چنین عامل اساسی در شکل‌گیری اختلال و تداوم کودک‌آزاری از نسلی به نسل دیگر محسوب می‌شود. هماهنگی سبک فرزندپروری در میان والدین، نقش بسیار مهمی را در پرورش شخصیت سالم کودک و پیشگیری از بروز مشکلات مختلف در وی ایفا می‌کند.

   بررسی‌ها نشان می‌دهند که والدین همواره به طور کامل در نقش یکی از سبک‌های فرزندپروری گفته شده قرار نمی‌گیرند. در حقیقت ممکن است شما گاهی مقتدر و گاهی نیز مستبدانه رفتار کنید. آن‌چه بیش از هر چیز اهمیت دارد، این است که بتوانید بینش خود را از رفتارهایتان بالا برده و به این آگاهی دست یابید که برای تربیت فرزند خود، بیشتر از چه سبکی استفاده می‌کنید. مراجعه به یک روان‌شناس متخصص در حوزه خانواده به شما کمک می‌کند تا بتوانید اطلاعات خود را در این زمینه بالا برده و با انجام تمرین‌هایی که درمانگر ارائه می‌دهد، بیش از پیش در موضع والدی مقتدر قرار بگیرید.

 ریحانه راثی

دانشجوی کارشناسی روان‌شناسی دانشگاه شهید بهشتی تهران

منابع

• قره گوزلو نادیا، عطادخت اکبر؛ (1397)، پیش بینی افسردگی، اضطراب و استرس نوجوانان پسر بر اساس سبک فرزندپروری مادر: ارزیابی نقش پیش بین سبک فرزندپروری استبدادی، رویش روان شناسی، سال هفتم، شماره6 ،شماره پیاپی 2
• مینائی اصغر، نیک زاد سپیده؛ (1396)، ساختار عاملي و اعتبار نسخه فارسي پرسش نامه شيوههاي فرزندپروري بامريند، Journal of Family Research ، 13(1): 91-108; 2017
• غریبی و همکاران، (1397)، اثربخشی آموزش شیوه های فرزندپروری براساس روش لین کلارک برکاهش تعارضات والد-کودکو اضطراب دختران، مجله زن و مطالعات خانواده، سال یازدهم، شماره 42
• Zahra Vafaeenejad, Fourozan Elyasi, Mahmood Moosazadeh, Zohreh Shahhosseini، (2022)، Psychological factors contributing to parenting styles: A systematic review، F1000Research 2019, 7:906 Last updated: 31 MAR 2022
• Joana Jaureguizar , Elena Bernaras, Paola Bully and Maite Garaigordobil، (2018)، Perceived parenting and adolescents’ adjustment، Jaureguizar et al. Psicologia: Reflexão e Crítica (2018) 31:8
• R. Sahithya, S. M. Manohari & Raman Vijaya (2019) Parenting styles and its impact on children – a cross cultural review with a focus on India, Mental Health, Religion & Culture, 22:4, 357-383