مقدمه

   تلاش برای استقلال اگرچه در کودکان مشهود است، اما در دوران نوجوانی (زمانی که نوجوان شروع به تشکیل هویتش می‌کند) به اوج خود می‌رسد. همان‌طور که کودکان رشد می‌کنند، رفتار و نگر‌ششان تحت تأثیر افراد مختلفی که با آن‌ها در تماس‌اند، قرار می‌گیرد تا بتوانند مستقلاً جهان منحصربه‌فردشان را کشف کنند و توان اعتماد به قابلیت‌هایشان را داشته باشند.

   تشکیل هویت در نوجوانان، جزئی از فرایند رشد سالم است؛ اما می‌تواند فضای خانه را ملتهب و چالش‌برانگیز سازد. والدین و نوجوانان همیشه درمورد مسائلی مانند نحوه لباس پوشیدن، وقت‌گذرانی و انتخاب دوست، با یکدیگر توافق ندارند و این اختلاف نظرها، غالباً منجر به رخ دادن مشاجراتی بین دو طرف می‌شود.

   نوجوان در مورد مواردی که پیش از این دوره بی‌چون و چرا رعایت می‌کرده، دچار تردید می‌شود و این مسئله، اطاعت صرف و مطلق از والدین را خدشه‌دار می‌کند. او برای انتخاب‌های شخصی‌اش، آزادی بیشتری می‌طلبد و شروع به آزمایش روش‌های جدید برای تعیین سبک زندگی‌اش می‌کند. حتی ترجیح می‌دهد که زمان بیشتری را با دوستان و زمان کمتری را با خانواده بگذراند. این مقاله سیر استقلال‌طلبی در نوجوانان و چگونگی مدیریت آن توسط والدین را بررسی می‌کند.

فاطمه سادات شفیعی

کارشناسی روان‌شناسی دانشگاه شهید بهشتی تهران

استقلال در مغز نوجوانان و جوانان

   نوجوانان ممکن است شبیه بزرگسالان به نظر برسند؛ اما مغزشان تا بیست و پنج سالگی به طور کامل رشد نمی‌کند. قشر جلوی مغز، آخرین قسمتی است که رشد می‌کند و مسئول عملکردهای اجرایی مانند برنامه‌ریزی، کنترل تکانه و توانایی اولویت‌بندی می‌باشد. فقدان این کارکردها در نوجوانی، نیاز به والدین و مراقبان را در این دوره توجیه می‌کند.

   والدین ممکن است شاهد تصمیماتی در فرزندشان باشند که نشانگر عدم کنترل تکانه و فقدان کارکردهای اجرایی‌شان باشد و چنین چیزی آن‌ها را وسوسه کند که  راهنمایی و محدودیت‌ بیشتری به نوجوانانشان عرضه کنند. درحالی‌که با افزایش سن، نیاز فرزندان به آزادی نیز بیشتر می‌شود و این محدوده‌ استقلالِ تعیین‌شده توسط پدر و مادر بایستی حساب‌شده و منطقی باشد. برای مثال، مشارکت دادن نوجوانان در تصمیم‌گیری‌های خانوادگی، مدرسه، مقررات رفت‌و‌آمد و… اعتماد به نفس و استقلال آنان را افزایش می‌دهد.

رشد هویت در نوجوانی

   تلاش برای استقلال‌یابی، یک بخش حیاتی از رشد انسان است. نوجوانان در حال یادگیری مسئولیت‌پذیری هستند و ارزش‌های خود را شکل می‌دهند و درمی‌یابند که چگونه تصمیمات مناسب را اتخاذ کنند. این فرآیند می‌تواند اشکال مختلفی داشته باشد.  نوجوانان استقلال خود را با مواردی مانند انتخاب مُد، موزیک‌هایی که گوش می‌دهند، دوستانی که با آن‌ها وقت می‌گذرانند، نحوه خرج کردن پول و فعالیت‌هایی که انرژی خود را به آن اختصاص می‌دهند، ابراز می‌کنند.

   نبرد برای کنترل زندگی و محیط‌ فرزندان می‌تواند باعث ایجاد تعارض بین والدین و آن‌ها شود. جستجوی خودمختاری توسط نوجوانان ممکن است در قالب به اشتراک گذاشتن نظراتِ مخالف با والدین یا خودداری از انجام تکالیف بروز کند تا ببینند واکنش مراقبانشان چیست. در نتیجه، والدین باید راه‌هایی برای عبور از این زمان چالش‌برانگیز بیابند. البته که برقراری تعادل بین محدود کردن و دادن آزادی به نوجوان کار چندان ساده و بی‌دردسری نیست.

درک این جنبه از رشد

   اگر فرزند شما تازه به این مرحله سنی پا گذاشته، امکان دارد علی‌رغم گذشته رفتار ناشایستی داشته باشد یا‌ با کلماتی گستاخانه صحبت کند. پس قبل از اینکه از تربیتتان دلسرد شوید، به خود یادآوری کنید که این بخشی طبیعی از رشد نوجوان است. در این شرایط یک نفس عمیق بکشید و با آرامش به او واکنش نشان دهید. نوجوان شما سخت در تلاش است تا بفهمد بدون شما کیست و در این مسیر فشار زیادی را متحمل می‌شود. سعی کنید که با رفتاری نادرست، بر بار این فشار نیفزایید و بدانید که این فصل هم می‌گذرد و برای همیشه دوام نخواهد داشت.

اظهار سالم و ناسالم استقلال در نوجوانان

   مهم است که از تفاوت بین این دو مورد آگاه باشیم. به عنوان مثال رنگ کردن مو، استفاده از پیرسینگ، پوشیدن لباس‌های عجیب و غریب، فعالیت در شبکه‌های مجازی و … ممکن است برای والدین قابل قبول نباشند، اما فرصتی موقتی به نوجوان برای ابراز “خود” می‌دهند. البته این فرصت ها همیشه هم بی ضرر نیستند. در ادامه به برخی از نشانه‌های رفتار ناسالم نوجوانانی که در پی استقلال هستند، می‌پردازیم:

۱- جدا شدن تمام و کمال از خانواده

۲- تغییر ناگهانی در گروه همسالان

۳- عدم علاقه به سرگرمی‌ها و فعالیت‌هایی که زمانی از انجام آن‌ها لذت می‌بردند.

۴- نوسانات خلقی مشخص (شدیدتر از بدخلقی)

۵- عدم پاسخگویی یا گرفتن حالت تدافعی در مواجهه با نگرانی‌های والدین

۶- علائم مصرف مواد مخدر

۷- کاهش سریع نمرات، به ویژه در درس‌هایی که همیشه دوست داشته‌اند.

   نمونه‌هایی از این اظهار را با هم بررسی می‌کنیم:

الف)خواب بهتر و سلامت روان: در یک مطالعه، نوجوانانی که ساعت ده شب یا زودتر از آن بایستی به رخت‌خواب می‌رفتند، کمتر از آن‌هایی که اجازه داشتند تا نیمه شب بیدار بمانند، دچار افسردگی می‌شدند یا به خودکشی فکر می‌کردند.

ب)رانندگی ایمن‌تر: در مطالعه‌ای رانندگانِ نوجوانِ دارای والدین مقتدر و والدین سهل‌گیرانه با یکدیگر مقایسه شدند و گزارش شد که نوجوانانِ دارای والدین مقتدر، با دقت بیشتری رانندگی می‌کردند و هفتاد و یک درصد کمتر در هنگام مستی رانندگی می‌کردند. همچنین دو برابر بیشتر از کمربند ایمنی استفاده می‌کردند و بسیار کمتر با تلفن همراه حین رانندگی صحبت می‌کردند.

ج)رفتارهای پرخطر کمتر: نوجوانانی که با پدر و مادرشان رابطه مثبت و سالم دارند، کمتر احتمال دارد که دچار افسردگی، درگیر مصرف مواد، رفتارهای پرخطر جنسی و رفتارهای خشونت‌آمیز شوند.

روش‌های پرورش استقلال توسط والدین

• به او فرصت دهید تا تصمیم گرفتن را تمرین کند تا زمانی که شما حضور ندارید، بتواند از پس مسائلش بربیاید.
• به جای کارهای اشتباه نوجوانان، روی دستاوردهای مثبت وی تمرکز کنید.
• مشاجره‌هایتان را با دقت انتخاب کنید. والدین ممکن است از خود بپرسند که آیا بحث کردن در مورد اتاق نامرتب نوجوانم به اندازه گفتن احساس من در مورد مصرف الکل او مهم است؟ دعوای کمتر یعنی زمان بیشتری برای صحبت کردن.
• به نظرات و احساسات نوجوانان گوش دهید؛ حتی اگر با عقاید شما متفاوت باشند.
• رفتار فرزندتان را زیر نظر بگیرید. نظارت به معنای مداخله نیست؛ بلکه به معنای این است که بدانیم او کجاست و چه می‌کند.
• فرصت‌هایی را برای وی فراهم کنید تا در یک محیط امن مستقل شود.

ارتباط و محبت بی قید و شرط

    تا اینجای کار روند بروز استقلال طلبی در نوجوانان و بهترین شیوه‌های برخورد مراقبان در این برهه زمانی را وارسی کردیم. لازم است بدانید حفظ دوستی و اظهار اینکه بدون قید و شرط نوجوان را دوست بدارید، یک امر ضروری است. ارتباط شفقت‌آمیز و مداوم مزایای متعددی برای نوجوانان دارد؛ من جمله اینکه به کاهش رفتار پرخطر، افزایش استفاده از روش‌های پیشگیری از بارداری، کاهش مصرف مواد مخدر، بهبود سلامت روان و کاهش فعالیت جنسی منجر می‌شود. بنابراین هرگز عطوفت خود را بر اساس نوع رفتار او دریغ نکنید. نزدیک ماندن به نوجوان، درحالی‌که به او اجازه می‌دهید بال‌های خود را باز کرده و پرواز کند، همیشه آسان نیست. یادگیری اینکه چگونه به نوجوان خود اجازه دهید بزرگ شود، یک فرآیند پرچالش است و والدین بایستی در هر یک از مراحل تحول، صبوری پیشه کنند تا فرزندشان به بهترین شکل ممکن پرورش یابد.

فاطمه سادات شفیعی

کارشناسی روان‌شناسی دانشگاه شهید بهشتی تهران

منابع

• Arch Pediatr Adolesc Med. 2012 Dec; 166(12): 1132–1139.
• Small, S.A., Eastman, G., & Cornelius. S. (1988). Adolescent autonomy and parental stress Journal of Youth and Adoles- cence, 17 (5), 377-391.
• Smetana, J.G. (1988). Adolescents' and parents' conceptualizations of parental authority. Child Development, 59, 321-335.
• Steinberg, L. (1990). Autonomy, conflict and harmony in the family. In Feldman, S.S. and Elliot, G.R. (Eds.) At the threshold: The Developing Adolescent (pp. 255-276) Cambridge: Harvard University Press.
• Child Dev Perspect. 2015 June; 9(2): 101–105.
• Silverberg, S.B. and Steinberg, L. (1987). Adolescent autonomy, parent-adolescent conflict and parental well-being. Journal of Youth and Adolescence, 16, (3), 293-312.
• Revista Latino-Americana de Enfermagem. 16(1): 142-150.